Wilber

Ewolucyjny rozwój ludzkiej psychiki w ujęciu psychologii integralnej AQAL Wilbera

lek. med. Przemysław Koberda

---

Streszczenie

Wstęp

Od czasu, kiedy biolog Karol Darwin, najpierw w żurnalu naukowym (1858) a następnie w monografii książkowej (1859) opisał swoją koncepcję ewolucyjnej zmienności gatunków, minęło nieco ponad 150 lat. Te i kolejne opracowania Darwina wywarły głęboki wpływ – porównywalny z przewrotem kopernikańskim – na dalszy rozwój wiedzy o pochodzeniu człowieka oraz zależnościach w otaczającym nas świecie. Po raz pierwszy w bezpośredni sposób odniesiono zasady biologii w stosunku do człowieka, co miało także doniosłe znaczenie filozoficzne. Teza o posiadaniu wspólnego przodka z małpami człekokształtnymi zapoczątkowała rewolucję światopoglądową, której wynikiem jest współczesne postrzeganie gatunku ludzkiego jako części świata przyrody, a w kontekście historycznym jako zmiennego podmiotu procesów przyrodniczych.

Dziś, teoria ewolucji, choć w formie znacznie zmienionej w porównaniu do pierwowzoru, jest podstawą współczesnej biologii. Wydaje się jednak, że logika ewolucyjnego rozwoju może mieć znacznie szerszy kontekst. Szereg obserwacji i badań psychologicznych ukazuje w przekonujący sposób głębię rozwoju ludzkiej psychiki. Podobne konkluzje pojawiają się na polu antropologii kulturowej oraz socjologii.

Etapy rozwojowe ludzkiej psychiki

Pionierskie badania w zakresie ewolucyjnego rozwoju ludzkiej psychiki prowadzili James Mark Baldwin (1861-1934) i Abraham Maslow (1908-1970). Baldwin [1,2,3] jako jeden z pierwszych psychologów eksperymentalnych zauważył związek głoszonej przez Darwina teorii ewolucji z etapowym rozwojem psychiki człowieka. Od innej strony podszedł do tematu Maslow [4,5], który zapisał się w historii psychologii poprzez ustalenie hierarchii (piramidy) ludzkich potrzeb. Człowiek nie jest w stanie realizować swoich wyższych potrzeb (wręcz często nie odczuwa ich obecności) związanych z chęcią tworzenia, kreatywnością, spontanicznością w działaniu czy moralnością, bez zapewnienia sobie podstawowego komfortu, bezpieczeństwa i wspierającego wpływu otoczenia. Na najbardziej zaawansowanym poziomie znajdują się potrzeby samorealizacji, samookreślenia i poszukiwania głębszego sensu własnej egzystencji. [tab. 1]

Badany element	Teoretyk	Zagadnienie	Opis – etapy rozwoju
Hierarchia potrzeb	Maslow	Czego potrzebuję?	1)potrzeby fizjologiczne, 2)bezpieczeństwa, 3)przynależności, 4)szacunku i uznania, 5)osiągnięć, 6)samo-realizacji
Linia poznawcza (kognitywna)	Kegan	Co jest dla mnie zrozumiałe?	1)Impulsywny-kierowany emocjami 2)Imperialny -kierowany pragnieniami 3)Interpersonalny-kierowany sposobem myślenia grupy 4)Instytucjonalny-w oparciu o samodzielność myślenia 5)Interindywidualny-w oparciu o myślenie systemowe
Linia moralna	Kohlberg	Na jakim poziomie moralności działam?	1)Prekonwencjonalny 2)Konwencjonalny 3)Postkonwencjonalny
j.w.	Gilligan	j.w.	1)Self-care (ochrona siebie) 2)Care (współodczuwanie, troska o najbliższych) 3)Universal care (troska uniwersalna, szeroko pojęte współodczuwanie)
Linia samoidentyfikacji (rozwój Ego)	Loevinger	Kim jestem? Jak zdefiniował (-a) bym samego (samą) siebie?	1)Przedsocjalny 2)Symbiotyczny 3)Impulsywny 4)Ochraniający siebie 5)Konformistyczny 6)Sumienny 7)Indywidualistyczny 8)Autonomiczny 9)Zintegrowany
Linia wartości	Graves	Co jest dla mnie najważniejsze?	1)Instynktowny 2)Animistyczno-szczepowy 3)Absolutystyczny 4)Indywidualistyczny (nastawiony na cel) 5)Relatywistyczny 6)Systemowo-integratywny 7)Globalno-holistyczny
Typ myślenia	Cook-Greuter	W jaki sposób podchodzę do rozwiązywania problemów?	1)Oportunista 2)Dyplomata 3)Ekspert 4)Zdobywca 5)Indywidualista 6)Strateg 7)Mag

Jednym z prekursorów dostrzegających etapowe kształtowanie się świadomości człowieka na polu badań antropologicznych był Szwajcar Jean Gebser (1905-1973) [6]. Wyróżnił on i opisał w swojej pracy z roku 1949 pięć następujących po sobie „struktur mentalnych”: 1) archaiczną, 2) magiczną, 3) mityczną, 4) umysłową i 5) integralną.

Zagorzałym zwolennikiem widzenia rozwoju człowieka jako następujących po sobie etapów był biolog, epistemolog i psycholog poznawczy Jean Piaget (1896-1980) [7,8,9], który zrewolucjonizował sposób myślenia o dziecięcym umyśle. Wyróżnił 4 fazy rozwojowe: 1) sensomotoryczną, 2) przedoperacyjną, 3) konkretno-operacyjną i 4) formalno-operacyjną, podczas których dochodzi u dziecka do przebudowania widzenia świata i nabycia nowych, bardziej zaawansowanych umiejętności logiczno-poznawczych. [tab. 2]

Faza rozwoju	Nazwa fazy	Wiek dziecka	Opis
I	SENSOMOTORYCZNA	do 12-18 m-ca życia	dzieci uczą się przez zmysły, ich świat jest doświadczeniem fizycznym
II	PRZEDOPERACYJNA	18 m-c do 7 r.ż.	dzieci starają się uaktywnić swoją wyobraźnię; mają bardzo egocentryczne spojrzenie na świat
III	OPERACJI KONKRETNYCH	7-11 lat	stosowanie logiki i alternatywnych perspektyw, pomaga dziecku pojąć związki przyczynowo skutkowe; dzieci mają problem z pojęciami abstrakcyjnymi
IV	OPERACJI FORMALNYCH	pow. 12 r.ż.	dzieci zaczynają myśleć abstrakcyjnie, pozwala ona przekroczyć granicę czasu i przestrzeni

Zainspirowany pracami Piageta – o czym sam wspomina – Lawrence Kohlberg (1927-1987) [10,11,12,13], profesor Uniwersytetów Chicago i Harwardu, rozpoczął badania nad zagadnieniami związanymi z dylematami moralnymi osób dorosłych i sposobem ich rozwiązywania. Na podstawie szeregu testów i ankiet wyróżnił sześć odmiennych postaw w podejściu do tej samej kwestii moralnej, które można było ułożyć sekwencyjnie w hierarchię zachowań opisywanych pod kątem utożsamiania się jednostki z szerszą perspektywą własnego funkcjonowania. Pogrupował je ze względu na podobieństwa w trzy obszary: przed-konwencjonalny, konwencjonalny i post-konwencjonalny. Każdy z poziomów prezentuje fundamentalną zmianę w zapatrywaniach moralnych związanych z życiem społecznym. [tab. 3]

Typ postawy moralnej	Opis	Poziom
1 – ślepy egoizm	Obawa przed konsekwencjami złego zachowania wymusza bycie grzecznym. Nieumiejętność przyjęcia innej perspektywy poza swoją.	Pre-konwencjonalny
2 – egocentryzm	Dobro rozumiane w kategoriach wzajemności, szybkiego zwrotu tego co się otrzymało, „ty mi zrobiłeś dobrze to teraz ja tobie”
3 – perspektywa interpersonalna	Chęć bycia dobrym w celu uzyskania pochwały w oczach innych. Własna identyfikacja z zasadami wyznawanymi przez grupę do której się przynależy. Definiowanie tego co dobre poprzez odniesienia do stereotypowych postaw eksponowanych w danym środowisku.	Konwencjonalny
4 – perspektywa zasad społecznych	Jednostka rozumie i akceptuje szersze normy społeczne jako podstawę porządku. Postawa „członka społeczności”. Prawo jako nadrzędne odniesienie moralne. Przestrzeganie prawa uznawane jest za konieczne, gdyż to najlepiej chroni wszystkich.
5 – perspektywa uzgodnień (kontraktów) społecznych	Rola zasad i norm jest uznawana, lecz nie jako uniwersalne odniesienie moralne. Podnoszenie poziomu etycznego następuje poprzez dialog i wybieranie rozwiązań dobrych dla obu stron. Zamiana modelu „wygrany-przegrany” na „wygrany-wygrany”	Post-konwencjonalny
6 – szacunek dla wszystkich	Uniwersalne pryncypia etyczne. Uwydatnia znaczenie komunikacji prowadzonej na wysokim poziomie z akceptacją wszystkich racji.

Kohlberg oparł swoje badania na populacji męskiej, co zostało częściowo wykorzystane do polemiki z jego koncepcją przez współczesnych mu psychologów, wśród których znalazła się Carol Gilligan [14,15,16,17,18]. Opisała ona w swojej książce z roku 1982 „In a Different Voice” (Odmiennym głosem) nazwanej „małą książką, która rozpętała rewolucję” stadia rozwoju moralności kobiecej, odnosząc się jednocześnie do podstawowych różnic między obiema płciami dotyczących sposobu odczuwania, myślenia i  działania. Według Gilligan, kobiety,  są bardziej nastawione na tworzenie relacji niż osiąganie celów, przechodzą rozwojowo przez 3 etapy związane z rozszerzaniem okazywanej troskliwości: 1) troska o siebie, samotroska (self-care), 2) troskliwość, troska (care) i 3) troskliwość uogólniona, troska uniwersalna (universal care).

Dużo do wiedzy o rozwoju psychiki i świadomości człowieka wniosła Jane Loevinger [19,20], badająca i opisująca różne fazy kształtowania się Ego. Badaczka wyróżniła dziewięć sekwencyjnych etapów, z których każdy następny reprezentował bardziej zaawansowane i kompleksowe podejście jednostki do zagadnień postrzegania siebie w kontekście relacji do świata zewnętrznego.

Psycholog rozwojowy z Harwardu Robert Kegan [21,22] jest autorem szeregu prac, z których najbardziej znaną jest książka „The Evolving Self”. Poza przedstawieniem ewolucyjnego schematu zmian ludzkiej psyche, opartego o 6 kolejnych poziomów, Kegan w następnych swoich książkach skupił się na praktycznych aspektach rozwoju świadomości w życiu społecznym, edukacji, organizacji i zarządzaniu.

Dynamika spiralna

„Psychologia dorosłych ludzi jest rozwijającym się, oscylującym procesem, zaznaczonym przez stopniowe podporządkowywanie starszych, niższego rzędu systemów zachowań, przez wyższe i nowsze systemy, w reakcji na zmiany ludzkiej egzystencji.”- taką sentencją podsumował swoje dociekania Clare W. Graves (1914-1986), profesor psychologii z Union College w Nowym Yorku. Wraz z współpracownikami Donem Beckiem i Cristopherem Cowanem [23] sformułowali oni koncepcję Dynamiki Spiralnej (Spiral Dynamics) rozwoju ludzkiej psychiki, którą w najkrótszej formie można przedstawić w kilku punktach:

1. Ludzka natura zmienia się, podąża za zmianami otoczenia. Nowe sposoby adaptacji zastępują stare, choć stare wciąż działają.
2. Kiedy nowy system lub poziom pojawia się, zmieniamy naszą psychikę i zasady w celu adaptacji.
3. Żyjemy w potencjalnie całkowicie otwartym systemie wartości, z nieskończoną ilością sposobów życia. Nie ma żadnego stanu do którego dążymy
4. Jednostka, organizacja czy społeczeństwo może pozytywnie ustosunkować się do sposobu zarządzania, uczenia się, reguł prawnych, które są zgodne z aktualnym poziomem ludzkiej egzystencji.
5. Najlepszym obrazem wyłaniających się, coraz bardziej komplikujących się systemów ludzkich wartości jest spiralny wir.

Koncepcja dynamiki spiralnej ukazuje wzajemne relacje pomiędzy świadomością społeczną (grupową, kulturową), poziomem egzystencji odnoszącej się zarówno do całego społeczeństwa, grupy społecznej, jak i konkretnej jednostki oraz jej indywidualnej świadomości. Te ścisłe, oddziałujące obukierunkowo na siebie związki najłatwiej przedstawić na prostym diagramie, ukazującym aspekty-perspektywy wewnętrzne (świadomość, subiektywna interpretacja zjawisk i zdarzeń) i zewnętrzne (budowa oraz poziom egzystencji w wymiarach materialnym, technologicznym i organizacyjnym) funkcjonowania ludzkiej psyche w obszarach indywidualnym i kolektywnym (zbiorowym, grupowym). [ryc. 1]

Postępujące zaawansowanie rozwoju w każdym z tych kierunków daje w konsekwencji wzrastający poziom świadomości dotyczący psychiki zarówno pojedynczego człowieka, jak i społeczeństwa, którego jest on członkiem i elementem. Co istotne i warte szczególnego podkreślenia, świadomość ewoluuje sekwencyjnie, a więc mniej zaawansowane struktury psychiczne stanowią podstawę do tworzenia bardziej zaawansowanych i żaden z etapów tego procesu nie może zostać pominięty [ryc. 2 ].

Każde społeczeństwo złożone jest z ludzi będących na różnych etapach rozwoju świadomości, jednak jako „zbiorowy organizm” wykazuje ono uśredniony poziom świadomości, swoisty „punkt grawitacji”, jednocześnie ściśle związany i osadzony w cywilizacyjnym i kulturowym poziomie rozwoju danego społeczeństwa. Zwykle świadomość kolektywna społeczności znajduje się powyżej średniej arytmetycznej indywidualnych świadomości jej członków, co związane jest z aktywnym wpływem liderów na kształt podłoża kulturowego i przyjętych rozwiązań organizacyjno-prawnych. [ryc. 3 ]

Podczas prezentowania etapów rozwojowych Graves wykorzystywał przezrocza, a dla ułatwienia sobie ich segregowania każdy poziom świadomości oznaczył innym kolorem. W taki oto sposób powstał barwny schemat obrazujący ewolucję ludzkiej świadomości, który po drobnych modyfikacjach stał się jednym z kluczowych elementów psychologii integralnej Wilbera. [tab. 4 ]

Poziom	Kolor	Potrzeby	Światopogląd
8	Turkusowy	Wspólnota globalna, wizja	Spontaniczny, holistyczny, elastyczny
7	Żółty	Niezależność, własna wartość, potrzeby systemowe	Pluralistyczny, ekologiczny, egzystencjalny
6	Zielony	Harmonia, wzajemność, prawda zrelatywizowana	Relatywistyczny, egalitarny, sprawiedliwość społeczna
5	Pomarańcz	Sukces, samorealizacja, rywalizacja	Indywidualistyczny, merytokratyczny
4	Niebieski	Stabilność i porządek, czarno-białe prawdy	Autorytet przez prawo, absolutyzm
3	Czerwony	Siła, samostanowienie przez działanie	Impulsywny, autorytet dzięki sile
2	Purpurowy	Zorientowany na wspólnotę (rodzinę), bezpieczeństwo i przetrwanie	Magiczny, spirytystyczny
1	Beżowy	Potrzeby biologiczne, przetrwanie	Instynktowny, aktywność sensomotoryczna

Ewolucja

Sam termin „ewolucja” zrobił dużą karierę i obecnie nie ma chyba żadnej dziedziny naukowej, gdzie nie miałby zastosowania. W najbardziej rozległym rozumieniu dotyczy ewolucji wszechświata –domeny badań kosmologicznych. Na obecnym poziomie wiedzy najbardziej rozpowszechniona i prawdopodobna jest teoria wielkiego wybuchu (Big Bang), zakładająca powstanie, przed mniej więcej 13-14 miliardami lat, „naszej” części wszechświata z osobliwości kosmicznej zwanej czarną dziurą.

W początkowej fazie narodzin doszło do zamiany olbrzymich zasobów energii w bardzo prymitywną postać materii, która w wyniku dalszych przemian stworzyła pierwsze proste pierwiastki o budowie atomowej –wodór oraz hel. Postępująca ewolucja materii doprowadziła do wytworzenia pierwiastków o wielu powłokach elektronowych, co z kolei umożliwiło powstanie całej gamy wariacji ich połączeń jako związków chemicznych o coraz bardziej skomplikowanej strukturze.

Istotnym momentem w tym procesie było powstanie molekuł białkowych, a następnie błon komórkowych, które zapoczątkowały ciąg ewolucyjny rozwoju żywych organizmów. Na bazie coraz bardziej zaawansowanej budowy, gdzie centralnym i koordynującym elementem jest układ nerwowy, dochodziło do wytwarzania coraz bardziej zaawansowanych funkcji, począwszy od pobudliwości błonowej, prostych doznań sensorycznych i odruchów, przez prymitywną gadzią emocjonalność, intuicyjną wyobraźnię u ssaków i operacje na symbolach u naczelnych.

Biologia na poziomie człowieka wytworzyła nową jakość, jaką jest myślenie. Myślenie jest podstawą traktowania siebie jako czegoś odrębnego od otoczenia i stanowi fundament ego. Jednocześnie dzięki myśleniu człowiek uzyskuje świadomość, która rozumiana w ten sposób, staje się prawdopodobnie głównym osiowym elementem procesu ewolucji.  [ryc. 4]

Psychologia integralna Wilbera

Tak nakreśloną genezę powstania i ewolucyjnego rozwoju ludzkiej psychiki opisuje w swoich licznych pracach amerykański badacz i filozof Ken Wilber [26, 27, 28, 29, 30, 31]. Cztery perspektywy świadomości (quadrants) oraz etapy rozwojowe (levels) tworzą dwa z pięciu najbardziej istotnych elementów modelu integralnego AQAL –all quadrants, all-levels. Pomimo, iż psychologia integralna Wilbera zawiera znacznie większą ilość wątków i odniesień, ze względu na koncentrację na zagadnieniu poziomów rozwojowych i skrótową formę niniejszego artykułu, nie będą one tutaj szerzej opisywane.

Większość książek Wilbera, w których prezentuje on swój model integralnego rozwoju, powstała w przeciągu ostatnich kilku-kilkunastu lat i z racji małej wcześniejszej styczności z uniwersyteckim środowiskiem naukowym nie doczekała się do tej pory szerszej polemiki. Niemniej dla wnikliwych czytelników koncepcja integralna stanowi logiczną i inspirującą bazę do dalszych rozważań w wielu dziedzinach współczesnej nauki, poczynając od psychologii, socjologii i medycyny, a na prawie i politologii kończąc.

Wydaje się, że wyeksponowanie wiedzy na temat ewolucji poziomów świadomości może przynieść szereg korzyści praktycznych, stwarzając bazę do rozpatrywania procesów socjologicznych oraz indywidualnych przemian psychiki osób dorosłych w kategorii głębi rozwojowej. Z tej perspektywy niezwykle ciekawie wyglądają zagadnienia związane z tworzeniem się społeczeństw informatycznych, przewlekłym stresem, wypaleniem zawodowym, kryzysem wieku średniego, etiologią chorób cywilizacyjnych, a w skali globalnej -nasilaniem konfliktów kulturowo-cywilizacyjnych i światowego terroryzmu. Może też – śledząc ten proces – będziemy w stanie łatwiej sobie odpowiedzieć, dlaczego w telewizjach społeczeństw konsumpcyjnych powodzenie mają takie, a nie inne programy?

Summary

Darwin’s evolution theory is fundamental for modern biology. But the logic of evolutionary development seems to have a wider context. Several observations and psychological investigations show convincingly that the extent of the development of human psyche is a continuation of the biological evolution. Developmental levels of consciousness, seen both from the individual and collective perspective, are discussed in the writings by the American investigator and philosopher Ken Wilber. His integral model, which has evolved into integral psychology, forms a logical and inspiring basis for further scientific deliberations in the fields of psychology and medical sciences.

Piśmiennictwo

1. Baldwin, J. M. (1893). New Questions in Mental Chronometry, Medical Record, (N.Y.), 47, 455-456.
2. Baldwin, J. M. (1895). Mental Development in the Child and the Race: Methods and Processes.New York: Macmillan & Co.
3. Baldwin, J. M. (1906). Thoughts and Things: A Study of the Development and Meaning of Thought. Or Genetic Logic.Baltimore
4. Maslow, A. A Theory of Human Motivation (1943, originally published in Psychological Review, 50, 370-396.
5. Maslow, A. Motivation and Personality (New, York: Harper & Row, 1954).
6. Gebser, J. (1985, 1991). The ever-present origin.Athens:OhioUniversity Press. (oryginalna praca opublikowana w 1949)
7. Piaget, J. (1954). „The construction of reality in the child”.New York: Basic Books.
8. Piaget, J. (1977). The Essential Piaget. ed by Howard E. Gruber and J. Jacques Voneche Gruber,New York: Basic Books.
9. Piaget, J. (1983). „Piaget’s theory”. In P. Mussen (ed). Handbook of Child Psychology. 4th edition. Vol. 1.New York: Wiley.
10. Kohlberg, Lawrence (1958). „The Development of Modes of Thinking and Choices in Years 10 to 16”. Ph. D. dissertation, University of Chicago.
11. Kohlberg, Lawrence (1971). From Is to Ought: How to Commit the Naturalistic Fallacy and Get Away with It in the Study of Moral Development. Academic Press.
12. Kohlberg, Lawrence (1973). „The Claim to Moral Adequacy of a Highest Stage of Moral Judgment”. Journal of Philosophy 70: 630-646.
13. Kohlberg, Lawrence (1981). Essays on Moral Development, Vol. I: The Philosophy of Moral Development. Harper & Row.
14. Gilligan, C., (1982) In a Different Voice: Psychological Theory and Women’s Development,HarvardUniversity Press
15. Gilligan, C., Mapping the Moral Domain (1988),
16. Gilligan, C., Women, Girls, and Psychotherapy: Reframing Resistance (1991),
17. Gilligan, C., Meeting at the Crossroads: Women’s Psychology and Girls’ Development, (1992) – a New York Times notable book of the year, and
18. Gilligan, C., Between Voice and Silence: Women and Girls, Race and Relationships (1995)
19. Loevinger, J. (1976). Ego development: Conceptions and theories.San Francisco: Jossey-Bass.
20. Loevinger, J. (1987). Paradigms of Personality.New York: Freeman.
21. Kegan, R. (1982). The evolving self: Problem and process in human development.Cambridge,MA:HarvardUniversity Press.
22. Kegan, R. (1994). In over our heads: The mental demands of modern life.Cambridge,MA:HarvardUniversity Press.
23. Beck, D. & Cowan, C. C. (1996). Spiral dynamics: Mastering values, leadership and change. Oxford,UK: Blackwell.
24. Cook-Greuter, S. (2000). Mature ego development: A gateway to ego transcendence? Journal of Adult Development, 7, 227-240.
25. Cook-Greuter, S. (2006). 20th century background for integral psychology. AQAL: Journal of Integral Theory and Practice, 1 (2), 144-184.
26. Wilber, K. Sex, Ecology, Spirituality: The Spirit of Evolution, Boston, Shambhala, (1995)

27. Wilber, K. A Brief History of Everything.Boston, Shambhala, 1996
28. Wilber, K. The Marriage of Sense and Soul: Integrating Science and ReligionNew York, Random House, 1998
29. Wilber, K. Integral psychology: Consciousness, spirit, psychology, therapy,Boston, Shambhala, 2000
30. Wilber, K.  Psychologia integralna. Świadomość, duch, psychologia, terapia, Warszawa, Jacek Santorski & Co Wydawnictwo, 2000
31. Wilber, K.  Integralna teoria wszystkiego. Wizja dla biznesu, polityki, nauki i duchowości, Poznań, Zysk i S-ka, 2006

---

Artykuł został opublikowany w czasopiśmie medycznym Wiadomości psychiatryczne nr 1/2008