Cielesną siedzibą świadomości człowieka jest jego mózg. Świadomość każdego człowieka, pomimo iż naturalną tendencją jest jej spajanie w jedną całość, można i należy rozdzielić na dwie części, w bezpośredni sposób połączone z nadrzędnym przypisaniem przeciwności, które dotyczą każdej jednostki. W jednej z nich człowiek jest podmiotem, centrum zdarzeń, integralnym elementem we wszechświecie, własnym „ja”; w przeciwstawnej – istotną, ale jedną z wielu składowych systemów biologicznych, społecznych, kulturowych, częścią większej całości, „trybem w machinie”.
Dualizm ten prowadzi więc do rozróżnienia u pojedynczego człowieka 1) sfery świadomości indywidualnej, odnoszącej się do myślenia o samym sobie w celu utrzymania własnej niezależności, subiektywnej oceny zagrożeń czy sposobu obsługi popędów i potrzeb, oraz 2) sfery świadomości zbiorowej (grupowej, społecznej), tworzącej i przechowującej wyobrażenia dotyczące kultury, światopoglądu, organizacji życia, wzajemnych relacji, zachowań społecznych itp. [1].
Spójność każdej ludzkiej grupy, niezależnie czy jest to związek dwojga ludzi, rodzina, społeczność lokalna, naród czy wreszcie ludzkość jako taka, opiera się na świadomości zbiorowej. Każdy indywidualny człowiek jest posiadaczem jej części, jednak rozpatrywana z perspektywy grupy jako całości, stanowi jedną z najważniejszych cech, którą można w sposób konkretny opisać. Jednym z głównych przejawów ewolucji cywilizacji, poza postępem technicznym, jest rozwój świadomości jednostek oraz przechodzenie poszczególnych społeczności na wyższe poziomy świadomości zbiorowej.
Rozwój świadomości jest procesem, co oznacza, że zaczyna się w jakimś arbitralnie ustalonym momencie i przechodzi przez możliwe do opisania etapy. W odniesieniu do jednostki, przyjmuje się, że najwcześniejsze przejawy świadomości pojawiają się krótko po urodzeniu. Większą trudność z dokładnym określeniem czasowych umiejscowień zalążków świadomości ma antropologia, ale problem ten nie jest na tyle istotny, aby uniemożliwiał porównania.
Świadomość buduje się w ten sposób, że człowiek dojrzewa do osiągnięcia kolejnego etapu, zarówno pod względem anatomicznym (dojrzałość mózgu) jak i rozwijając się psychicznie jako jednostka (zaawansowanie umysłu). Jest to proces wzajemnie się stymulujący i uzupełniający. Mózg posiada strukturę, która umożliwia tworzenie zjawisk psychicznych na konkretnym poziomie zaawansowania, z kolei zaawansowanie procesów psychicznych stymuluje tkankę nerwową do anatomicznego i funkcjonalnego rozwoju. Przypomina to trochę chód: ruch do przodu wymaga użycia i prawej (mózg) i lewej (umysł) nogi naprzemiennie [2].
Przejście do „wyższego” etapu rozwoju jest oparte na cechach etapu „niższego”, które stają się na tyle dojrzałe, że stanowią punkt wyjścia dla nowych umiejętności. To oznacza, że dotychczasowe umiejętności są w stanie zostać przekroczone. To trochę tak, jak z grającymi w piłkę, którzy w miarę zdobywania umiejętności przechodzą do wyższej ligi. Trening rozwija więc zarówno technikę gry (umiejętności, taktyka) jak i wpływa na wzrost siły i wytrzymałości mięśni (ciała) zawodnika.
W początkowych etapach rozwoju człowieka, postęp jest dosyć prosty i naturalny. Małemu dziecku wystarczy poświęcenie uwagi, okazanie troskliwości i miłości, aby szybko przybierało na wadze i świadomości. W dalszych etapach pojawiają się coraz wyższe schody, spowodowane narastającą ilością czynników wymagających obsłużenia przez mózgo-umysł i prawidłowego ich zsynchronizowania w procesach odczuwania, myślenia i reagowania.
Analogia w rozwoju świadomości osobniczej i zbiorowej jest łatwa do zauważenia, co więcej są one powiązane funkcjonalnie, wykazując wzajemny wpływ i stymulację na każdym poziomie rozwoju:
ETAP PIERWSZY (1)
| 0-18 m-cy | Dziecko kieruje się podstawowymi odruchami przetrwania lub ucieczki. Chce jeść, pić, spać, bawić się. Boi się nieznanego, gdy zaczyna odróżniać swoje od nie swojego |
ANALOGIA DO ROZWOJU SPOŁECZNEGO: GRUPY ŁOWCÓW/ZBIERACZY
| początek 1 000 000 lat temu | Świat jako stan natury i instynktu. Życie zgodne z prawami zwierząt. Dążenia do zapewnienia pożywienia, schronienia, bezpieczeństwa, prokreacji. „Żyj tak, jak inne zwierzęta. Rób to, co trzeba, aby przeżyć”. |
ETAP DRUGI (2)
| 1-3 lata | Budowanie wyobraźni, wymyślanie, wizje abstrakcyjne. Niedoskonałe poszukiwanie związków przyczynowo-skutkowych. |
ANALOGIA DO ROZWOJU SPOŁECZNEGO: ORGANIZACJA SZCZEPOWA
| początek 50 000 lat temu | Świat jest niezrozumiały, tajemniczy i przerażający. Życie nastawione na zapewnienie bezpieczeństwa. Magia, którą należy obłaskawić rytuałami, zyskać przychylność, przeciągnąć na swoją stronę. „Przebłagaj duchy; trzymaj się z innymi. Staraj się, aby duchy były zadowolone a gniazdo szczepu wygodne i bezpieczne”. |
ETAP TRZECI (3)
| 3-6 lat | Chęć posiadania dla siebie, tendencja do konfabulowania i usprawiedliwiania swoich zachowań. Przeciąganie wszystkiego na swoją stronę. Granie ról. |
ANALOGIA DO ROZWOJU SPOŁECZNEGO: FEUDALNE IMPERIUM
| początek 10 000 lat temu | Świat jest bezwzględny i nieprzyjazny. Życie gloryfikujące siłę i zaborczość. Kult bohatera. „Walcz, aby przetrwać, wbrew innym. Bądź tym, kim jesteś i rób to, co chcesz, bez względu na okoliczności”. |
ETAP CZWARTY (4)
| 7-8 lat | Poznanie zasad działania w grupie i dla grupy. |
ANALOGIA DO ROZWOJU SPOŁECZNEGO: PAŃSTWO / NARÓD
| początek 5 000 lat temu | Świat jest oparty na zasadach i rolach. Życie ma na celu ochronę spokoju i ładu. Dlatego należy znać swoje miejsce i wypełniać przydzieloną przez los rolę. „Słuchaj autorytetu, czuj winę, postępuj, jak należy. Życie ma sens, kierunek i cel, które są z góry znane”. |
ETAP PIĄTY (5)
| 9-14 lat | Budowa własnej tożsamości, własnego „ja”, chęć bycia niezależnym. |
ANALOGIA DO ROZWOJU SPOŁECZNEGO: DEMOKRACJA KAPITALISTYCZNA
| początek 300 lat temu | Świat jest pełen alternatyw i sposobności. Życie skupiające się na zaspokojeniu przyjemności materialnych. Istotne jest współzawodnictwo, mierzenie się, wyznaczanie celów i ich osiąganie jako miary satysfakcji. „Próbuj różnych opcji, aby osiągnąć jak największy sukces. Działaj dla własnego dobra grając tak, aby wygrać”. |
ETAP SZÓSTY (6)
| 15-21 lat | Socjalizacja, zrozumienie podstaw życia społecznego. |
ANALOGIA DO ROZWOJU SPOŁECZNEGO: SOCJALNA DEMOKRACJA / SPOŁECZEŃSTWO INFORMACJI
| początek 150 lat temu | Świat to wspólne środowisko całej ludzkości. Życie propagujące tolerancję i wyrozumiałość, dążące do zgody i dobrych relacji międzyludzkich. „Przyłącz się do wspólnoty i rozwijaj się. Szukaj w sobie pokoju i ucz się troski o społeczność”. |
ETAP SIÓDMY (7)
| wiek nieokreślony | Dalszy etap rozwoju świadomości; często nie osiągany ze względu na niewiedzę o jego istnieniu (brak powszechnego systemu edukacji o rozwoju ludzkiej świadomości i mało eksponowane pozytywne wzorce z otoczenia). Akceptacja świata takiego jakim jest, tolerancja, współodczuwanie, zrozumienie roli pracy nad doskonaleniem własnego umysłu, dążenie do harmonii wewnętrznej i zewnętrznej. |
ANALOGIA DO ROZWOJU SPOŁECZNEGO: ŚWIATOCENTRYZM
| początek 50 lat temu | Świat to skomplikowane systemy, grożące zawaleniem się. Życie wspierające strumienie ewolucji, świadomie integrujące różnorodność. „Badaj, jak być wolnym w sposób odpowiedzialny. Żyj pełnią życia i odpowiedzialnie. Bądź sobą i realizuj swój potencjał”. |
ETAP ÓSMY (8)
| wiek nieokreślony | Kolejny etap rozwoju świadomości (możliwy do osiągnięcia poprzez pracę nad własnym umysłem). Radość z różnorodności form i sposobów życia, poczucie jedności ze światem, chęć pracy dla jego zrównoważonego rozwoju, stabilne poczucie szczęścia. |
ANALOGIA DO ROZWOJU SPOŁECZNEGO: KOLEKTYWNY INDYWIDUALIZM
| początek 30 lat temu | Świat to precyzyjnie zrównoważone, powiązane ze sobą siły. Życie jako dążenie do harmonii i pokoju w świecie, uwzględniające wielowymiarowo racje wszystkich i wszelkie stanowiska. „Znajdź nowy porządek w chaosie życia. Umysłem i duszą doświadcz jedności istnienia”. |
Rozglądając się uważnie dookoła, zauważymy, że poszczególni ludzie funkcjonują na różnych poziomach świadomości.
Przez wczesne etapy (zależności) (1-2-3) przechodzi w swoim rozwoju każdy człowiek. Są one również zdobyczą ewolucyjną wyżej rozwiniętych zwierząt. Stąd nieraz porównania sposobu myślenia i funkcjonowania dziecka do zaawansowanych ssaków bądź naczelnych.
Etapy środkowe (niezależności) (3-5) są najszerzej reprezentowane wśród ludzi i stanowią dominujący element świadomości zbiorowej. Wyznaczają sposób działania jednostek, większości grup ludzkich i całych społeczeństw. Są zwane „zwykłymi-normalnymi ludzkimi” (ordinary human).
Etapy wyższe (współzależności) (6-8) są potencjałem tkwiącym w każdym człowieku, stanowiąc kontynuację i zachętę do jego rozwoju. Nazywane są „nad-normalnymi”, gdyż na aktualnym poziomie rozwoju społecznego są reprezentowane w mniejszości. Jednak, co jest faktem bezspornym, coraz więcej osób podąża w ich kierunku [3].
lek. med. Przemysław Koberda
data publikacji: 29.01.2006
Przypisy
[1] Opis nawiązuje do modelu integralnego ludzkiej świadomości, stworzonego przez współczesnego amerykańskiego filozofa i psychologa Kena Wilbera. Jego koncepcja została przedstawiona w szeregu publikacji książkowych, z czego część ma tłumaczenia na język polski m in.: „Psychologia integralna”, „Krótka historia wszystkiego”. Działający w oparciu o jego teorię Instytut Integralny uzyskał akredytację APA (American Psychological Association – Amerykańskie Stowarzyszenie Psychologiczne) a prowadzone kursy z psychoterapii integralnej są nagradzane punktami edukacyjnymi dla lekarzy, psychologów i pracowników socjalnych, przyznawanymi przez niezależną autoryzowaną organizację Sheppard Pratt Health System (szczegóły na www.integralinstitute.org)
[2] Oczywiście nie chodzi tutaj o kształtowanie się poszczególnych części mózgu czy fałdowanie kory, które powstają w wyniku realizacji zapisu genetycznego, lecz o tworzenie struktur submikroskopowych, polegających na zwiększeniu ilości połączeń pomiędzy komórkami nerwowymi i zmianach adaptacyjnych poprawiających sprawność i różnorodność przepływu bodźców nerwowych
[3] Zależność-niezależność-współzależność jest opisana w bestselerowej książce Stephena Covey’a dotyczącej zasad rozwoju osobistego „7 nawyków skutecznego działania”